نکاتي که در ادامه خواهيد خواند نکاتی است که برای اجرای یک پژوهش استاندارد لازم به اجرا است و بخشی از اخلاق پژوهش محسوب می‌شود. این اقدامات، اقداماتی است که تفاوت یک پژوهش آماتور با یک پژوهش اصیل و استاندارد و سطح بالا دربالاترین معیارهای جهانی نشان می دهد و همین نکات ریز است که تصمیم گیرنده آن خواهد بود که مقاله‌ای که از این پژوهش تهیه خواهید کرد نهایتاً سر از مجلات بی‌اعتبار در خواهد آورد یا اینکه در فلان مجله مشهور وابسته به فلان دانشگاه معتبر جهان منتشر خواهد شد.
یک. اصولا به روش اجرای پرسشنامه Administration of questionnaire می گویند.
دو. روش اجرای پرسشنامه بصورت سنتی بروشهای حضوری و نیمه حضوری و با استفاده از کاغذ و یا ضبط مصاحبه و غیره بوده است. به پرسشنامه‌هایی که بر روی کاغذ اجرا می شوند paper based questionnaire گفته می شود و به پرسشنامه‌هایی که در صفحات ا ینترنت منتشر شده و شرکت کننده با استفاده از موس و کی بورد اقدام به تکمیل آنها می نماید اصطلاحاً Online questionnaire و یا Web-Based questionnaire گفته می شود. لازم به توضیح است که به این فرایند در روی اینترنت اصلاحات Online Survey هم گفته می شود. علاوه بر آن، برخی از پرسشنامه‌ها صرفا از طریق ایمیل ارسال می‌شوند به اینصورت که پژوهشگر پرسشنامه را درقالب فایل مایکروسافت آفیس ورد به ایمیل افراد شرکت کننده ارسال و از آنها تقاضا می کند که پرسشنامه را تکمیل و با ایمیل به پژوهشگر عودت دهند که دراین صورت به این روش اجرای پرسشنامه اینترنتی ( دربرابر روش تحت وب یا همان Web-Based که در بالا اشاره شد)، روش Email-Based Questionnaire و یا Email Questionnaire و یا Email Survey گفته می شود.
خود همان پرسشنامه‌های تحت ایمیل نیز بر دو نوع عمده می باشد. روش اول را در بالا اعلام کردم. و روش دوم نیز روشی است که محتوای کامل پرسشنامه در داخل همان صفحه ایمیل قرار دارد و گیرنده پرسشنامه می تواند درهمان صفحه اقدام به تکمیل فورم نماید و با کلیک کردن بر روی دکمه Submit درانتهای فورم پرسشنامه اتصال وی ازطریق آنلاین به Server وب‌سایتی که اطلاعات پرسشنامه‌های تکمیل شده به آن وبسایت ارسال می شود اقدام به ارسال نتایج پرسشنامه به Server می کند.
سه. اجرای پرسشنامه‌های اینترنتی ممکن است همراه با خطرهایی باشد. منجمله دو خطر که از همه مهمتر و شایعتر است شامل: خطر انتشار ویروس از طریق پرسشنامه ، خطر افشای اطلاعات محرمانه شرکت کنندگان در پرسشنامه، بویژه زمانی که با جمع آوری اطلاعات حساس منجمله اطلاعات مرتبط با رفتار افراد (Behaviour) اعم از رفتار بهداشتی و اجتماعی سروکار داشته باشیم. البته بعدا به اینها خواهم پرداخت.
چهار. خطر انتشار ویروس در پرسشنامه‌های اینترنتی بیش از همه در روش Email-based questionnaire وجود دارد و در روش Web-based questionnaire احتمال آن کمتر است. ضمن اینکه هردوی این مخاطرات با رعایت تمهیداتی قابل پیشگیری است.
پنج. چه در اجرای سنتی و چه در اجرای اینترنتی پرسشنامه‌ها، پژوهشگر نباید مستقیما به اصل مطلب برود و لیستی از سوالات را دراختیار فرد قرار دهد. بلکه باید دو برگه مجزا (در پرسشنامه‌های کاغذی ) و یا دو صفحه وب مجزا ( درپرسشنامه‌های اینترنتی ) دراختیار شرکت کننده قرار گیرد. برگه اول را Information Sheet می نامیم. دراین برگه پژوهشگر باید ضمن سلام یا خوش آمد گویی به شرکت کننده و تشکر از ایشان، خود را معرفی کند ( نام و نام خانوادگی و شغل یا رتبه دانشگاهی اعم از دانشجوی کارشناسی ارشد یا دکترا و غیره ) و عنوان پژوهش را اعلام کند و به شرکت کننده بگوید که این پرسشنامه برای اجرای آن پژوهش تنظیم شده است. و مدت زمان تقریبی مورد نیاز برای تکمیل پرسشنامه را به معیار دقیقه اعلام کند (بابت احترام و تکریم شرکت کننده) و نیز به شرکت کننده تاکید کند که تمام اطلاعات ایشان که در پرسشنامه وارد می شود محرمانه باقی خواهد ماند. درصورتی که پرسشنامه حاوی هیچ اطلاعات محرمانه ای هم نباشد باید این موضوع هم عینا دراین صفحه اعلام بشود. علاوه بر آن باید اعلام بشود که تمام تمهیدات درنظر گرفته شده است که اطلاعات شرکت کننده تحت هیچ شرایطی در اینترنت افشا نشود و Server جمع آوری کننده اطلاعات پرسشنامه یک Server امن است و نام شرکت پشتیبان فنی این اجرای اینترنتی را ( مثلا پرسشنامه آنلاین و غیره ) ذکر نماید. درصورتی هم که پرسشنامه از طریق اینترنتی ارسال می شود باید پژوهشگر اعلام کند که ایمیلهای مربوطه ازنظر احتمال آلودگی با ویروس چک شده اند و فاقد خطر آلودگی رایانه شرکت کنندگان به انواع ویروس (Virus) و تروجان (Trojant) و کرم (Worm) و … است.
صفحه Information Sheet باید حاوی مشخصات دسترسی به پژوهشگر شامل نام و تلفن و فکس (درصورت امکان) و ایمیل و وبسایت و سایر اطلاعات ضروری و نیز ساعات تماس (درصورت نیاز به تماس تلفنی) ، آی دی اسکایپ و سایر مسنجرها و غیره درصورت لزوم باشد تا شرکت کنندگان درصورتی که درحین یا قبل یا بعد از شرکت در تکمیل پرسشنامه سوالی درذهن شان باشد که لازم باشد با پژوهشگر تماس بگیرند اینکار به راحتی برایشان مقدور باشد.
در همان صفحه باید به شرکت کننده اعلام بشود که شرکت دراین پژوهش اختیاری است و هرلحظه (هر لحظه) در حین تکمیل پرسشنامه شرکت کننده می تواند از ادامه کار انصراف بدهد.
توجه مهم: ممکن است شما پژوهشگر محترمی که تابحال همه پرسشنامه‌هایتان را بدون توجه به نکات فوق اجرا کرده اید با خود بگویید “آفتابه لگن هفت دست، شام و نهار هیچی؟”. ولی نکاتی که دربالا اعلام شد و بقیه نکات اصلی را درادامه نیز خواهید دید، دقیقا نکاتی است که برای اجرای یک پژوهش استاندارد لازم به اجرا است و بخشی از اخلاق پژوهش محسوب می‌شود. این اقدامات اقداماتی است که تفاوت یک پژوهش آماتور و بایک پژوهش اصیل و استاندارد و سطح بالا دربالاترین معیارهای جهانی نشان می دهد و همین نکات ریز است که تصمیم گیرنده آن خواهد بود که مقاله‌ای که از این پژوهش تهیه خواهید کرد نهایتاً سر از مجلات بی‌اعتبار در خواهد آورد یا اینکه در فلان مجله مشهور وابسته به فلان دانشگاه معتبر جهان منتشر خواهد شد.
شش. حتما درهمین صفحه باید به شرکت کننده یادآور بشوید که بعنوان یک اقدام تکمیلی درحفظ محرمانه‌گی اطلاعات شرکت‌کنندگان، تمام اطلاعات ارسال شده توسط ایشان در این پرسشنامه بعد از مثلا یک ماه یا یک هفته یا غیره از Server جمع‌آوری کننده اطلاعات پرسشنامه حذف خواهد شد. درصورتی که اطلاعات پرسشنامه بعد از کلیک کردن بر دکمه Submit به یک Server و دیتابیس روی آن سرور ( که معمولا از نوع SQL ، و یا MYSQL و یا Excel است) منتقل نمی شود و بلکه مستقیما به ایمیل پژوهشگر ارسال می شود باید این نکته را نیز حتما اعلام کنید. لازم به ذکر است که روش دوم درمقایسه با روش مبنتی بر دیتابیس (Database) احتمالا امنیت بیشتری ازجهت حفظ اطلاعات افراد شرکت کننده خواهد داشت و دراین روش هم اعلام کنید که بعداز مدت زمانی مشخص تمام آن ایمیلها از صندوق ایمیل پژوهشگر کننده حذف خواهد شد.
هفت. تمام موارد مهمی را که تا اینجا درمورد Information Sheet گفته شد را باید با هنرمندی هرچه تمام در حداقل تعداد جملات و ترجیحاً تنها در یک پاراگراف تنظیم نمایید تا شرکت کننده در پژوهش خسته نشود.
هشت. بعد از این صفحه، شرکت کننده در پژوهش با کلیک بر روی دکمه ادامه (Continue) وارد صفحه Consent Form یا فورم اظهار رضایت در شرکت در پژوهش می شود. لازم به توضیح است که امکان درهم یکی کردن این دو صفحه و تبدیل آنها به یک صفحه نیز مقدور می باشد و انجام این کار بستگی به سلیقه پژوهشگر و امکانات و براورد پژوهشگر از حوصله شرکت کننده گان دارد.
نه. صفحه Consent form صفحه ای است که در پرسشنامه‌های کاغذی یا سنتی شرکت کننده امضای خود را درپایین صفحه قرار می دهد و اگر تمایل داشت می تواند نام خود را بنویسد و یا ننویسد (قراردادن نام اختیاری است و گاهی اوقات شرکت کننده لازم می داند نامش را بنویسد که بعدا بتواند پیگیری سوال خاص یا مورد خاصی را انجام دهد و یا پژوهشگر بتواند با ایشان درادامه فرایند تماس بگیرد ) . در پرسشنامه‌های اینترنتی هم همین صفحه را بصورت تحت وب خواهیم داشت و ضمن شرکت کننده بعد از کلیک کردن بر روی دکمه «موافقت می کنم» یا I Agree ، موافقت خود را با شرایط پژوهش و شرکت دراین پژوهش و تکمیل پرسشنامه اعلام می کند.
ده. یکباردیگر یاد آوری می کنم که رضایتنامه ای که شرکت‌کننده برای شرکت درپژوهش امضا می کند (همان کانسنت فورم) دراصل تحت عنوان رضایت آگاهانه می باشد. یعنی شرکت‌کننده اعلام می کند که بر تمام شرایط و عواقب یا ریسک های احتمالی شرکت در این پژوهش آگاه است و این اطلاعات قبلا دراختیار ایشان قرار داده شده است. بهمین خاطر است که ما از آن تحت عنوان رضایتنامه معمولی یاد نمی‌کنیم بلکه آن را رضایتنامه آگاهانه یا Informed Consent می نامیم. دراینجا مشخص می‌شود که آن Information Sheet را که درصفحه اول گفتیم چه نقشی داشته ا ست. آن صفحه دراصل نقش افزودن کلمه «آگاهانه» را به رضایت‌نامه‌ای که بعدا شرکت کننده درصفحه دوم امضا می کند یا روی دکمه موافقت می کنم آن صفحه کلیک می کند بازی می‌کرده است. یعنی قبلا تمام اطلاعات و ریسک‌های احتمالی شرکت درپژوهش را درآن صفحه دراختیار فرد قرار داده ایم و ایشان بصورت آگاهانه از شرکت در این پژوهش استقبال می کند.
یازده. بد نیست که در صفحه اول پرسشنامه آنلاین ، یک اینسنتیو (Incentive) کوچکی برای شرکت کنندگان درنظر گرفته بشود. مثلا اعلام شود که برای جبران دقایقی که دراین پرسشنامه صرف می کنند درانتهای کار هدیه ناقابلی اعم از کوپن آنلاین فلان رستوران، شارژ تلفن همراه، و یا غیره تقدیم خواهد شد.
دوازده. در انتهای کار و زمانی که شرکت کننده وارد پرسشنامه می شود و نهایتا پرسش‌ها را پاسخ داده و درانتها روی دکمه ارسال نهایی کلیک می شود و اعلام می شود که اطلاعات پرسشنامه با موفقیت تکمیل و ارسال شده است، در آنجا لازم است که پژوهشگر در آن صفحه آخری که پیام موفقیت ارسال اطلاعات در آن اعلام می شود مجددا از شرکت کننده به گرمی تشکر کند و در آنجا مجددا نام خود و آدرس و شماره تلفن و ایمیل خود را ذکر کند و بگوید که درصورتی که درمورد این پرسشنامه سوالی ایجاد شده است مخاطب می تواند از آن طریق ها با پژوهشگر تماس برقرار کند.
سیزده. ممکن است اگر مجله بسیار سختگیر باشد، از شما بخواهد دلیلی بیاورید که چرا از پرسشنامه آنلاین استفاده کرده اید؟ چه دلیلی دارید که اگر شرکت کنندگان از پرسشنامه کاغذی استفاده می‌کردند پاسخهای متفاوتی نمی‌دادند؟ برای این موارد خوب است یک پژوهش مقدماتی ابتدا انجام بدهید و نتایج این دو را با هم مقایسه کنید و انجام آزمون آماری ANCOVA یا همان Analysis of CoVariances که یکی از تکنیکهای آمار چند متغیره (Multi variuatestatistics) است و با ANOVA کاملا متفاوت است می تواند گزینه خوبی برای این پژوهش مقدماتی باشد.
منبع: این مطلب با عنوان «نکات خیلی مهم در اجرای پرسشنامه پژوهشی آنلاین و کاغذی» توسط دکتر مهرداد جلالیان در آدرس زیر منتشر شده است.